Κυανοβακτήριο: Το τέρας της Λίμνης!

Λόγω της δυσωδίας της λίμνης έχει αρχίσει μια συζήτηση στη κοινωνία της Καστοριάς που κατά τη γνώμη μου φτάνει τα όρια της υπερβολής. Έτσι μπορεί κανείς ανάμεσα στο “δεν κάνουν τίποτα τόσα χρόνια” και το “έχουν φάει τόσα λεφτά σε Χ μελέτες για το τίποτα” (όπου η μεταβλητή “Χ” μπορεί να ισούται ακόμα και με τριψήφιο νούμερο) , να ακούσει και προτάσεις για άδειασμα της λίμνης και καθαρισμό του βυθού (δηλαδή να αδειάσουν 100 εκατ. Κυβικά μέτρα νερού και μετά να ξαναμπούν σε εύλογο ας πούμε χρονικό διάστημα! Η αντιμετώπιση της λίμνης σαν “κουβά με νερό” φαίνεται δηλαδή για κάποιους λογικό!!) . Επίσης πανάκριβες λύσεις του να διευθετηθεί ένα ποτάμι ώστε να συνδεθεί με τη λίμνη για να ανανεώνει τα νερά της και να καθαρίσει “επιτέλους”. -και σε δύο χρόνια μάλιστα!!-. (Λές και δεν ανανεώνονται ήδη τα νερά από τουλάχιστον 9 ρέματα) ακόμα και διάφορους αστικούς θρύλους για εταιρείες που απορρίφθηκαν οι προτάσεις τους για καθαρισμό ή αξιοποίηση, επειδή λέει ήθελαν να κρατήσουν αυτά που θα βρουν στη λίμνη (τα λούνια δηλαδή!).

Δεν ήθελα να ξεκινήσω έτσι αυτό το άρθρο που το ύφος του μοιάζει να απαξιώνει κάθε “σοβαρή” συζήτηση, αλλά δυστυχώς οι συζητήσεις που γίνονται δεν είναι καθόλου σοβαρές ενώ το πρόβλημα της λίμνης θα γίνεται κάθε χρόνο και σοβαρότερο. Οπότε ας σοβαρευτούμε...

Κι επειδή μια σοβαρή συζήτηση για το θέμα απαιτεί ουσιαστική ενημέρωση (και όχι την “πρόχειρη” που παρέχουν πολλές φορές τα τοπικά ΜΜΕ), αποφάσισα να γράψω αυτή τη κατεβατούρα με κάπως “πρόσχαρο” ύφος ώστε να σας κεντρίσω το ενδιαφέρον προκειμένου να ερευνήσει μετά κανείς μόνος του, να εκτιμήσει το μέγεθος του προβλήματος και να προτείνει ενδεχομένως και λύσεις. Πολλές φορές ακόμα και οι “ειδικοί” άλλωστε εμπνέονται από τον ερασιτεχνισμό κάποιου άλλου και δίνουν κατάλληλες λύσεις.

Το τέρας με το όνομα “Κυανοβακτήριο”

Πρώτα απ' όλα ας γνωρίσουμε τον εχθρό μας: Τα κυανοβακτήρια (που λίγο παλιότερα ταξινομούνταν και ως κυανοφύκη ή γαλαζοπράσινες άλγες) είναι από τους παλιότερους οργανισμούς του πλανήτη. Πιστεύεται μάλιστα ότι συντέλεσαν σε πολύ μεγάλο βαθμό στη δημιουργία της ατμόσφαιρας της γης. Πρίν πολλά-πολλά χρόνια (κάπου 3,5 δις), “τρώγανε” τα δηλητηριώδη ηφαιστειακά αέρια και τα μετέτρεπαν σε οξυγόνο.. Όταν έφαγαν όλο το φαΐ τους και μεγάλωσαν γίνανε δέντρα! Αλλά στο μεταξύ όλη η ατμόσφαιρα του πλανήτη είχε γεμίσει με τα “σκουπίδια” τους και είχαν δημιουργηθεί ένα σωρό άλλα είδη ζωής (μεταξύ αυτών και ο 'Άνθρωπος) που τρέφονταν με τις ακαθαρσίες των κυανοφυκών: Το Οξυγόνο!

Τα κυανοβακτήρια ζουν πραγματικά ΠΑΝΤΟΥ! Αγαπάνε το φως και τα βρίσκουμε σίγουρα σε στεριά και θάλασσα, αλλά χώνονται και σε σπηλιές, ζουν στην Έρημο και σε υπεραλμυρά νερά. Μερικά είδη ζουν ακόμα και σε θερμοπίδακες με θερμοκρασίες πάνω απο 80 βαθμούς ,ενώ για αυτούς που τους αρέσουν οι υπερβολές, υπάρχει και μια θεωρία ότι υπάρχουν ακόμα και στον πλανήτη Άρη!!
Σίγουρα η λίμνη μας δεν θα ξέφευγε από αυτό το τέρας!

Το τέρας όμως θέλει και τροφή. Με τι τρέφεται λοιπόν στη πόλη μας και μεγαλώνει τόσο πολύ;
Η αλήθεια είναι ότι εμείς το ταΐζουμε, με λιπάσματα από τα χωράφια μας, κυρίως, και απορρυπαντικά από τα σπίτια, που ρίχνουν ακόμα τα λήμματα τους στη λίμνη ή σε βόθρους.
Αλλά τρέφεται και με τον ίδιο του τον εαυτό. Όταν τελειώσει ο κύκλος ζωής του το “κουφάρι” του γίνεται τροφή για την επόμενη γενιά.

Το φαινόμενο αυτό,που στις λίμνες αυξάνονται σε μεγάλη έκταση τα κυανοβακτήρια, οι βιολόγοι του έχουν δώσει ένα πολύ όμορφο όνομα. Το λένε “άνθιση του νερού” (water bloom).

Υπάρχει τρόπος να σκοτώσουμε το τέρας;

Προφανώς το να εξαλείψουμε τα κυανοβακτήρια από προσώπου γης δεν υπάρχει τρόπος. Αφού αυτά δημιουργήσανε την “γέννεση” κατά την θρησκεία της σύγχρονης επιστήμης. Υπάρχουν όμως τρόποι να “δαμάσουμε” κάπως το τέρας. Αλλά αν το δούμε ως πρόβλημα θα πρέπει να εστιάσουμε στη “ρίζα” του κακού. Καταρχήν να διευκρινίσουμε ότι ο “υπερτροφισμός” των λιμνών είναι πρόβλημα που αφορά κυρίως ανθρώπινα συμφέροντα και λιγότερο την οικολογία, ενώ διερευνάται αν ο υπερτροφισμός και η ανάπτυξη των κυανοβακτηρίων έχει επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων και των υπόλοιπων οργανισμών από τοξίνες που εκλύονται από κάποια είδη κυανοβακτηρίων και κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες.

Όπως είπαμε η κύρια τροφή των κυανοβακτηρίων είναι τα λιπάσματα που περισσεύουν στα χωράφια γύρω από τη λίμνη και με τον καιρό συσσωρεύονται στην ίδια την λίμνη. Κι αυτό θα πρέπει να το βάλουμε καλά στο μυαλό μας: Πώς ότι κι αν ρίξουμε στο έδαφος (χημικά, λάδια, τοξικά και απορρίμματα που δεν συμφέρει κάποιες γουνοποιητικές επιχειρήσεις να τα ανακυκλώνουν και τα πετάνε όπου βρούν, εντομοκτόνα που έχουν ένδειξη ότι είναι τοξικά για την υδρόβια ζωή κλπ, όλα, ΟΛΑ ΟΜΩΣ, αργά ή γρήγορα θα καταλήξουν στο κέντρο της λεκάνης απορροής. Στη λίμνη.

Οπότε η προστασία της δεν είναι “ευθύνη” κάποιων ειδικών που θα βρουν τη μαγική λύση όταν η ατομική ανευθυνότητα του καθενός έχει δημιουργήσει πρόβλημα. Η ευθύνη της προστασίας της είναι συλλογική και αφορά τον κάθε κάτοικο ξεχωριστά.

Τα κύρια συμφέροντα λοιπόν που “παίζονται” γύρω από τη λίμνη είναι τα συμφέροντα των γεωργών όχι μόνο στη παραλίμνια περιοχή, αλλά σε όλη αυτή την έκταση που θεωρείται ως λεκάνη απορροής, σε όλα τα μέρη δηλαδή που όταν κυλάει το νερό υπέργεια ή υπόγεια θα καταλήξει τελικά στη λίμνη, από τη μία μεριά, και τα συμφέροντα όλων αυτών που χρησιμοποιούν την λίμνη τουριστικά και ως αναψυχή ή μένουν κοντά στη λίμνη από την άλλη.
Οι μεν αγρότες έχουν το επιχείρημα πως "δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς γιατί πρέπει να ζήσουμε από τις καλλιέργειες μας", οι δε, στην άλλη μεριά λένε πώς έχει απώλειες ο τουρισμός και η διαμονή δίπλα στη λίμνη έχει γίνει ανυπόφορη. Η μόνη λύση όμως που θα περιορίσει δραστικά το φαινόμενο είναι ο περιορισμός της λίπανσης ή της ποσότητας λιπασμάτων που καταλήγουν τέλος πάντων στη λίμνη.
(Για τους πιο “γνώστες” χρησιμοποιώ την έκφραση “λιπάσματα” γενικά, για να περιγράψω όλη αυτή τη περίπλοκη διαδικασία χημικών μετατροπών στον κύκλο του αζώτου, που καταλήγουν σαν νιτρικά ή φωσφορικά άλατα και δεσμεύονται τελικά από τα κυανοβακτήρια).

Οπότε ως η πιο ουσιαστική και δραστική λύση είναι να περάσουμε σταδιακά σε άλλου τύπου βιολογικές καλλιέργειες. Αυτό όμως είναι μια άλλη μεγάλη συζήτηση που ξεφεύγει από το θέμα μας. Όπως επίσης είναι πολύ ουσιώδες για να δαμάσουμε το “τέρας” και η ατομική κοινωνική μας ευθύνη απέναντι στο περιβάλλον.

Δεν υπάρχει κάτι για “άμεση” ανακούφιση της λίμνης;

Όσο υπάρχει πλεόνασμα “λιπασμάτων” μέσα στη λίμνη προσωπικά πιστεύω ότι δεν δίνουμε λύση στο πρόβλημα, απλά το μεταθέτουμε για το μέλλον και το μετριάζουμε ελάχιστα.
Παρόλα αυτά οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να επέμβουμε νομίζω ότι πρέπει να δημιουργήσουν τις ελάχιστες δυνατές παρενέργειες. Μικρές επεμβάσεις είναι πιο αφομοιώσιμες από το οικοσύστημα επειδή δημιουργούν μικρότερες “μετακινήσεις ισορροπίας”. Όταν δρούμε εξωτερικά σε κάποιο οικοσύστημα όλα αυτά που κάνουμε, το επηρεάζουν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό μέσα από μια σειρά αλυσιδωτές αντιδράσεις. Οι αντιδράσεις αυτές διαταράσσουν την ισορροπία του οικοσυστήματος απομακρύνοντας προσωρινά από μια κατάσταση ισορροπίας ή ωθώντας το σε μια νέα ισορροπία ή σε ακραίες περιπτώσεις, το οδηγεί σε κατάρρευση. Γι αυτό μικρές αλλαγές δημιουργούν μικρές μετατοπίσεις από μια κατάσταση ισορροπίας, ενώ δραστικές αλλαγές μπορεί να προκαλέσουν μεγάλες μετατοπίσεις που για να επέλθει, (αν επέλθει), ξανά ισορροπία θα είναι μετά από πολλά χρόνια.

Για να το κάνουμε πιο απλό το παραπάνω θα παρομοιάσουμε την λίμνη και όλο το γύρω περιβάλλον της, με έναν άνθρωπο (ας είναι γυναίκα, κι ας την λένε Ορεστιάδα).
Αυτή τη στιγμή ας υποθέσουμε ότι η Ορεστιάδα είναι άρρωστη και έχει έχει μια ισχυρή “γρίπη” από κάποια κυανοβακτήρια που πολλαπλασιάστηκαν απο μια χαζή ανωμαλία του οργανισμού της. Έχει κάποια “παράσιτα” πάνω της (τους ανθρώπους, έτσι τα λένε) που άλλοτε είναι καλά, άλλοτε είναι κακά για την υγεία της, αλλά τα τελευταία 50 χρόνια τουλάχιστον της έχουν δημιουργήσει έναν εθισμό και “τρώει” πολύ “λίπασμα”. Αν ήμασταν γιατροί τι θεραπείες θα ακολουθούσαμε;

Η αντιβίωση της Ορεστιάδας

Για να περιορίσουμε τα κυανοβακτήρια, (είπε ο γιατρός), πρέπει να στερήσουμε με κάποιο τρόπο το “λίπασμα” που τα τρέφει. Μέσα στον ζωντανό οργανισμό της Ορεστιάδας υπάρχουν κι άλλα ανταγωνιστικά πλάσματα που τρέφονται με “λίπασμα”, αλλά δεν της προκαλούν τόσο μεγάλο κακό. Αυτά είναι οι καλαμιώνες στις όχθες της λίμνης. Και τα καλάμια τρέφονται με “λίπασμα” που όταν τα κόβεις το έχουν μεγαλύτερη ανάγκη για να ξαναμεγαλώσουν. Όμως παράλληλα οι καλαμιώνες είναι καταφύγιο και για άλλα χρήσιμα πλάσματα όπως τα υδρόβια πτηνά και τα ψάρια που παίζουν ζωτικό ρόλο στη ζωή της Ορεστιάδας. Αυτή τη στιγμή απ' όσο με ενημέρωσαν έχει γίνει καταγραφή “τούφα-τούφα” των καλαμιών. Το μόνο που χρειάζεται είναι να κόβονται με κάποια στρατηγική, τέτοια ώστε, να μην ενοχλεί σε μεγάλο βαθμό τα υπόλοιπα πλάσματα που ζούνε εκεί μέσα. Γι αυτή την εργασία της κοπής των καλαμιών,λέγεται ότι χρειάζεται ένα ειδικό ακριβό μηχάνημα όμως, και έναν εκπαιδευμένο χειριστή. Το ερώτημα εδώ είναι μήπως υπάρχει και κάνας πιο απλός τρόπος για να κόβονται τα καλάμια χωρίς “ειδικό μηχάνημα”; Που ακριβώς υπάρχει η δυσκολία;

Επίσης ένα ισχυρό “παυσίπονο” είναι κάτι που οι ΕΝ.ΔΗΜΟ είχαμε προτείνει και προεκλογικά. Την δημιουργία ενός “μονοπατιού” ας το πούμε (που θα μπορούσε να έχει και έναν απλό ποδηλατόδρομο ή σημεία τουριστικού ενδιαφέροντος για παρατήρηση της λίμνης ) σε όλο το μήκος του “μεγάλου γύρου της λίμνης”. Το μονοπάτι αυτό θα μπορούσε να λειτουργεί παράλληλα και ως ένα “φίλτρο”, για τα επιφανειακά τουλάχιστον ύδατα και να δεσμεύει με κάποιο τρόπο ή να αδρανοποιεί αν είναι εφικτό το “λίπασμα”

Ίσως υπάρχουν κι άλλες λύσεις τις οποίες προσωπικά πιστεύω ότι μπορούν να λειτουργήσουν, αλλά θα πρέπει να το εξετάσουμε και να το συζητήσουμε πρώτα με ειδικούς.
Ας πούμε ο φίλος μας το σαλιγκάρι-ζέβρα (Neritina Natalensis), που τον βλέπετε σε φωτογραφία παρακάτω, το οποίο το χρησιμοποιούν στα ενυδρεία για τον έλεγχο των άλγεων αλλά και είναι το μόνο σαλιγκάρι που τρώει κυανοβακτήρια.
Είναι ένα ιδιαίτερα ανθεκτικό σαλιγκάρι με ακόρεστη όρεξη για άλγη και είναι το μόνο σαλιγκάρι και γενικά ζωντανό μέσα σε ενυδρείο που μπορεί να καταναλώσει και κυανοβακτήριο! Μπορεί να αντισταθεί στις επιθέσεις ψαριών αφού προσκολλάται πολύ καλά στις επφάνειες και έχει καλυμμένες τις κεραίες του και το σώμα του. 

 

Επίσης δεν αναπαράγεται σε γλυκό νερό κάτι που μάλλον είναι θετικό αν θέλουμε να μη γεμίσει η λίμνη μετά σαλιγκάρια, μιας και το να εισάγεις ένα ξενικό είδος είναι πολύ επικίνδυνο σε ένα οικοσύστημα. Ίσως το μόνο αρνητικό στο συγκεκριμένο είδος είναι ότι η εναπόθεση των αβγών του γίνεται σχεδόν σε κάθε επιφάνεια του ενυδρείου χωρίς να αποκολούνται εύκολα δημιουργώντας για κάποιους ένα αντιαισθητικό αποτέλεσμα. Το ίδιο πιθανόν να γίνει και με το “μεγάλο ενυδρείο” που λέγεται Ορεστιάδα.

Ίσως μάλιστα να έχει κι άλλους φυσικούς εχθρούς το κυανοβακτήριο που με ένα παιχνίδι δράσης-αντίδρασης και μετατρέποντας την φυσική επιλογή των ειδών σε “τεχνητή επιλογή”, δίνοντας εμείς ένα συγκριτικό πλεονέκτημα σε κάποια ανταγωνιστικό είδος του κυανοβακτηρίου να μετατοπίζαμε την ισορροπία του οικοσυστήματος σε αφομοιώσιμο βαθμό.
Για παράδειγμα τα είδη του ζωοπλαγκτόν που τρέφονται με τα κυανοβακτήρια να μπορούσαμε να τα βοηθήσουμε με “τεχνητό τρόπο”, ώστε να έχουν τις συνθήκες που χρειάζονται για να αναπτυχθούν και να δημιουργήσουμε έναν φυσικό του εχθρό. Μια αντιβίωση δηλαδή.

Έχω δει επίσης μια ημερίδα με θέμα τους Ενεργούς Μικροοργανισμούς. Είναι πέρα απο το θέμα αυτού του άρθρου η περιγραφή της λειτουργίας τους, αλλά διαθέτει κάποια τεχνική για εμβολιασμούς της λίμνης και έλεγχο της ποιότητας του νερού της. (δείτε στον παρακάτω σύνδεσμο)
(http://www.emhellas.com/em_produkt_water.html)

Οι ενεργοί μικροοργανισμοί είναι μια οικονομική λύση που θέλει όμως ψάξιμο. Τους μικροοργανισμούς αυτούς μπορεί να τους χρησιμοποιήσει και ο γεωργός με καλύτερα ίσως αποτελέσματα από το λίπασμα (αν πειστεί για την τεχνολογία τους). Ενώ αγοράζονται μια φορά και αναπαράγονται από τους ίδιους τους χρήστες των Ενεργών Μικροοργανισμών. Δηλαδή φτιάχνεις το λίπασμα ή το “καθαριστικό της λίμνης” μόνος σου κάθε φορά.

Άλλη μια λύση ανακούφισης της λίμνης έρχεται σαν ιδέα απο την διαχείριση των ενυδρείων, τα οποία για να καταπολεμήσουν το κυανοβακτήριο χρησιμοπούν την Ερυθρομυκίνη, ένα αντιβιωτικό που αναστέλει τη σύνθεση των πρωτεϊνών στα βακτήρια. Το πρόβλημα εδώ είναι πως υπάρχουν και ωφέλιμα βακτήρια στη λίμνη τα οποία επίσης καταπολέμα η ερυθρομυκίνη, ενώ κατά τη διαδικασία εκλείεται αμμωνία. Άρα θα "μοσχοβολά" περισσότερο η  λίμνη κατά τη διάρκεια της μάχης των βακτηρίων...

Όλα τα παραπάνω βέβαια δεν είναι λύσεις, αλλά ημίμετρα που μπορούν ενδεχομένως να περιορίσουν κάπως το φαινόμενο του υπερτροφισμού. Η “ρίζα του κακού” είναι η κατάχρηση λιπασμάτων, και όσο καταλήγουν με οποιοδήποτε τρόπο στη λίμνη όταν υπάρχουν οι ευνοϊκές συνθήκες για τα κυανοβακτήρια, θα έχουμε “άνθιση του νερού” θέλουμε δεν θέλουμε.

Οι δραστικές λύσεις

Μαθαίνουμε ότι έχει αρχίσει να ωριμάζει η σκέψη για την εκτροπή του ποταμού της Κορομηλιάς και την εισαγωγή του νερού στη λίμνη για να ανανεωθεί το νερό της. Πέρα από το κόστος του έργου αυτού, νομίζω ότι είναι και μια μεγάλη μετατόπιση από το “κέντρο ισορροπίας” του οικοσυστήματος (φαντάζομαι αλλαγές στη θερμοκρασία του νερού, η οποία είναι σημαντική για την υδρόβια ζωή, μεταβολές στα ρεύματα και την μορφολογία του βυθού κλπ). Μέχρι όμως να έχω καλύτερη πληροφόρηση επιφυλάσσομαι στο να μιλήσω με επιχειρήματα υπέρ ή κατά.

Πάντως οι δραστικές παρεμβάσεις μοιάζουν με δραστικές θεραπευτικές αγωγές αν κρατήσουμε το προηγούμενο παράδειγμα που παρομοιάσαμε την λίμνη με άνθρωπο. Οι δραστικές θεραπείες έχουν και ισχυρές παρενέργειες. Ο γιατρός όταν χορηγεί τέτοιες συνταγές θα πρέπει να είναι εξαιρετικά προσεκτικός, γιατί έχει και την ευθύνη για την υγεία του ασθενούς του.

Οι “γιατροί της Ορεστιάδας” όμως έχουν την ανάλογη ευθύνη; 

Αν κάτι πάει στραβά σε ένα τόσο δραστικό έργο όπως η εκτροπή ενός ποταμού, οι μελετητές, οι ανάδοχοι και όσοι αιρετοί παραλάβουμε το έργο, θα πρέπει να είμαστε εξαιρετικά προσεκτικοί.

[Οι παραπάνω τοποθετήσεις αφορούν προσωπικές απόψεις και εκτιμήσεις και δεν αντιπροσωπεύουν αναγκαστικά τις απόψεις όλου αυτού του συνόλου προσώπων που αποτελούν τους Ενεργούς Δημότες] Για τους ΕΝ.ΔΗΜΟ.
Καρανικολόπουλος Σάκης